بەدیهێنانی کۆمەڵگایەکی تەندروست

چاوپێکەوتنی موستەفا نەوزاد لەگەڵ پ.د.ئالان دیلانی

ئالان دیلانی تیۆری دیزاینی سەلۆتۆجێنیکی پەرەپێداوە و بە شێوەیەکی سەرکەوتووانە لە پڕۆژەکانی دیزاین لە سەرانسەری جیهاندا بەکاریهێناوە، بۆ ئەوەی کاریگەریی ئەرێنی ژینگەی سازکراوە لەسەر تەندروستی مرۆڤ و خۆشبژێوی پیشانبدات. پڕۆفیسۆر ئالان لە زۆر شوێن وانەی وتووەتەوە و هاندەرێک بووە بۆ پەرەپێدانی دیزاینی سەلوتۆجێنیک لە ئاکادیمیای بەشی پزیشکی و دیزایندا. ئەو سەرقاڵی پەروەردەی بەرەیەکی نوێی توێژەرانی نێوان بواری نێو نەتەوەیی و کەسانی چالاک بە تێڕوانین و سەرقاڵی کردەیی بەرەو پێکهێنانی داهاتوو و هەسارەیەکی تەندروست بووە. دیلانی، کە ئاکادیمیایەکی نێونەتەوەیی دیزاین و تەندروستی دامەزراندووە، ڕاوێژکاری وەزیرانی تەندروستییە لە سەرانسەری جیهاندا. لە زانکۆی کارۆلینسکا، ناوەندی توێژینەوەکەی درێژەی بە کارکردن لەسەر تیۆرییە پێشەنگەکەی لە بواری دیزاین و تێڕوانینێکی جیهانی دەدات. لە ساڵی ٢٠١٠دا پڕۆفیسۆر دیلانی خەڵاتێکی گرنگی لەلایەن ڕێکخراوی نژیاروانانی ئەمریکا بەهۆی کارەکانی لە بواری توێژینەوەی کوالیتی بەرز لە بواری دیزایندا بردۆتەوە.

پ-ئایا تەندروستيی چییە و چۆن دەیبەستینەوە بە دیزاین؟

و-تەندروستی پڕۆسەیەکە کە پێکهاتووە لە چەند هۆکارێکی کۆمەڵایەتی و دەروونی و جەستەیی و کاریگەریيان لەسەر مرۆڤ، و دیزاینی تەلارسازی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە دروستکردنی ژینگەیەک کە پشتگیری لە باشترکردنی ئەم لایەنانەی تەندروستی دەکات. بە تێکەڵکردنی بنەماکانی دیزاینی بایۆفیلی وەک ڕووناکيی سروشتی و سەوزایی و دەستگەیشتن بە سروشت، تەلارسازان دەتوانن تەندروستيی جەستەیی بەهێزبکەن بە باشترکردنی جۆرایەتیی هەوا، کەمکردنەوەی فشار و باشترکردنی کرداری زانستی. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەچاوکردنی جۆرایەتيی ژینگەیی ناوەوە، سەلامەتی، و کارلێکی کۆمەڵایەتی لە دیزاینی تەلارسازیدا دەتوانێت بەشداربێت لە تەندروستيی دەروونی و کۆمەڵایەتی. دیزاینکردنی ئەو بۆشاییانەی کە چالاکيی جەستەیی هاندەدەن و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان ئاساندەکەن و هەستێکی سەلامەتی و سەربەخۆیی دابیندەکەن لە کۆتاییدا کۆمەڵگایەکی تەندروستتر و زیندووتر دروستدەکات. بەم شێوەیە پەیوەنديی نێوان تەندروستی و دیزاینی تەلارسازی جەختدەکاتەوە لەسەر گرنگيی دروستکردنی ژینگەیەک کە ئەولەویەت بە خۆشگوزەرانيی گشتگیر لە دانیشتوانەکەیان دەدات.

پ-تەندروستيی گشتی  چییە و چۆن بزانین کۆمەڵگایەک تەندروستە؟

و-تەندروستی گشتی بریتییە لە هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ پاراستن و باشترکردنی خۆشگوزەرانيی تەواوی دانیشتوان لە ڕێگەی ڕێوشوێنەکانی خۆپاراستن و برەودان بە تەندروستی. کۆمەڵێک چالاکی فراوان لەخۆ دەگرێت بە ئامانجی چارەسەرکردنی هەردوو پێداویستییە تەندروستيیە تاکەکەسی و کۆمەڵایەتییەکان، لە ڕێگریکردن لە نەخۆشی و پەروەردەی تەندروستی بۆ پاراستنی ژینگە و دەستگەیشتن بە چاودێريی تەندروستی. هەڵسەنگاندنی تەندروستی کۆمەڵگایەک چاودێریکردنی ئاماژە جۆراوجۆرەکان لەخۆدەگرێت وەک بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، ڕێژەی مردن، دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکانی چاودێريی تەندروستی، کوالیتيی ژینگەیی، فاکتەرە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان و شێوازی ژیان. بە شیکردنەوەی ئەم پێوەرانە، پسپۆڕانی تەندروستيی گشتی دەتوانن تێگەیشتن بەدەستبهێنن دەربارەی دۆخی تەندروستيی گشتيی کۆمەڵگا و ئەو ناوچانە دیاریبکەن کە باشترکردنی پێویستە. کۆمەڵگایەکی تەندروست بە ڕێژەیەکی کەمی نەخۆشی، چاوەڕوانی تەمەنێکی بەرز، دەستگەیشتنێکی دادپەروەرانە بە چاودێريی تەندروستی، ژینگەیەکی پاک و سەلامەت و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری گەشەکردوو کە پشتگیريی خۆشگوزەرانی هەموو دانیشتوان دەکات، تایبەتمەنددەکرێت. بەڵام بە داخەوە لە کوردستان سەنتەرێکی لێکۆڵینەوامان نییە بۆ چاودێریکردنی ئەو پێوەرانە و دیاریکردنی ڕێژەی تەندروستی کۆمەڵگاکەمان

.

پ-چۆن دیزاینی باڵەخانەیێک کاریگەری لەسەر کۆمەڵگا دروستدەکات ؟  

و-دیزاین کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر خۆشگوزەرانی و پێکەوەژیانی کۆمەڵگا. تەلارسازی بینایەک دەتوانێت کارلێکی کۆمەڵایەتی، بارودۆخی ئابووری و ناسنامەی کولتووری لە ناوچەکەیدا دروستبکات. دیزاینێکی دیراسەکراو دەتوانێت هەستی سەربەخۆیی و شانازی لە نێوان دانیشتواندا بەهێزبکات و پێکەوەژیانی کۆمەڵگا بەهێزبکات. بۆ نموونە، ناوچە گشتییەکان کە دیزاینکراوە لەگەڵ دەستگەیشتن و تێکەڵبوون لە مێشکدا دەتوانێت هانی دانیشتوانی جۆراوجۆر بدات بۆ کارلێککردن و پەیوەندیکردن و بەهێزکردنی پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتيی بەهێزتر. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو بینایانەی کە بە بنەمای بەردەوامی دیزاینکراوە دەتوانن کاریگەرییە خراپەکان بۆ سەر ژینگە کەم بکەنەوە، باشترکردنی شێوازی ژیانی دانیشتوان و برەودان بە کۆمەڵگایەکی تەندروستتر بۆ نەوەکانی داهاتوو. بە پێچەوانەوە، بینایەکی خراپ دیزاینکراو یان فەرامۆشکراو دەتوانێت سەرنجڕاکێشی کۆمەڵگا کەمبکاتەوە، کە دەبێتە هۆی جیابوونەوەی کۆمەڵایەتی، داڕمانی ئابووری و کەمبوونەوەی هەستی شوێن. لە ڕاستیدا، دیزاینی بینایەک تەنها دەربارەی جوانکاری نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەهێزە بۆ دروستکردنی ناسنامەی کۆمەڵگا.

پ- ئایا شوناس کاریگەريی هەیە لەسەر پاراستنی تەندروستيی کۆمەڵگایەک ؟

و-هەبوونی شووناسێکی تەلارسازيی بەهێز دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر هەستی سەلامەتیمان بە بەهێزکردنی هەستی ئاشنابوون لە کۆمەڵگا. باڵەخانە و پێکهاتە مێژووییەکان زۆرجار وەک landmark خزمەت دەکەن و هەستێکی سەقامگیری دابیندەکەن. هەبوونیان دەتوانێت هەستێکی سەر بەخۆبوون و پەیوەندی بە ژینگەکەمانەوە دروستبکات، کە لە بەرامبەریشدا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەستێکی ئاسایشی بەرزتر. لەگەڵ ئەوەشدا، پیشەگەری و درێژخایەنی تەلارسازيی کەلەپوور دەتوانێت متمانە بە یەکپارچەیی پێکهاتەی ژینگە دروستکراوەکەمان دروستبکات و دڵنیامان بکاتەوە لە توانای بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگی و ناخۆشی جۆراوجۆر. هەروەها پاراستنی شوناسی تەلارسازی هەستی شانازی بە ناسنامەی کولتووری هاوبەشمان بەهێزدەکات و چەمکی بەرپرسیارێتيی بەکۆمەڵ بۆ پاراستن و پاراستنی کۆمەڵگەکانمان بەهێزدەکات. بە شێوەیەکی گشتی، شوناسێکی تەلارسازيی دەوڵەمەند دەتوانێت هەستێکی قووڵی شوێن و سەربەخۆبوون بەهێزبکات، وە هەروەها تێگەیشتنمان لە سەلامەتی و خۆشگوزەرانی لەو شوێنانەدا باشتر بکات. بۆ نموونە شاری هەولێر هەرچەندە ئەو گەشەیەی ڕوویداوە بەشێوەیێکی خێرا بووە و دەتوانین بڵێین خوێندنەوەی بۆ نەکراوە و لە لایەن لایەنێکی بیانیيەوە بووە تا ڕادەیەک شوناسمان تێیدا بزربووە بەڵام بەراورد بە شارەکانی دیكەی عێراق مایەی دڵخۆشییە و دەکرێت کاری زیاتری لەسەر بکرێت بۆ ئەوەی شوناس و هەستی خۆیی بوونمان تیادا بەرجەستە بکەین..

 پ:  بە کورتی تیۆری ساڵیتۆجێنیک چییە؟

و-دیزاینکردنی تەندروست بیردۆزێکی سەر بە تەندروستی گشتییە لە دوو بەش پێکدێت (saluto) کە بە مانای تەندروستی دێت و (genic) کە مانای سەرچاوە دەدات. دیزاینکردنی تەندروستی ئاماژەیە بۆ ڕێگایەک لە تەلارسازی و پلاندانانی شار کە ئامانجی برەودان بە تەندروستی و خۆشگوزەرانییە لە ڕێگەی دروستکردنی ژینگەیەک کە پشتگیری لە توانای خەڵک دەکات بۆ تەندروستی. تیشک دەخاتە سەر باشترکردنی فاکتەرە ئەرێنییەکان وەک کارلێکی کۆمەڵایەتی و دەستگەیشتن بە سروشت و دروستکردنی دەرفەت بۆ چالاکيی جەستەیی، لە کاتێکدا کەمکردنەوەی کاریگەرییە نەرێنییەکانی وەک فشار و پیسبوونی ژینگە. بنەماکانی دیزاینکردنی تەندروستی ئەولەویەت بە دروستکردنی ناوچەیەک دەدات کە تاکەکان تەندروست دەکات و هەستی سەربەخۆیی بەهێزدەکات. بە تێکەڵکردنی توخمەکانی وەک ناوچەی سەوزایی و ڕووناکيی سروشتی و ژێرخان و ناوچە بۆ پیادەکان، دیزاینکردنی تەندروست هەوڵدەدات هەردوو ئەنجامی تەندروستيی جەستەیی و دەروونی بۆ دانیشتوان و بەکارهێنەرانی ژینگە دروستکراوەکان باشتربکات.

پ-چۆن دەتوانین لە ڕێگای تەلارسازیيەوە ببینە خاوەن کۆمەڵگایەکی تەندروست؟

و-دروستکردنی کۆمەڵگایەکی تەندروست لە ڕێگەی دیزاینی تەلارسازییەوە پلاندانانی دیراسە بۆ کراو لەخۆ دەگرێت بۆ ئەولەویەتدان بە تەندروستی جەستەیی و دەروونی و کۆمەڵایەتی دانیشتوانەکەی. ئەمە دەتوانرێت بەدەستبهێنرێت بە تێکەڵکردنی تایبەتمەندییەکانی وەک ناوچەی سەوز، ڕێڕەوەکانی پیادە، و هاندان بۆ ئەنجامدانی چالاکيی جەستەیی و کارلێکی کۆمەڵایەتی..

لەگەڵ ئەوەشدا، دیزاینکردنی بیناکان بە ڕووناکيی سروشتی فراوان و هەواگۆڕکێی گونجاو و دەستگەیشتن بە ئاوی پاک ژینگەیەکی تەندروست بۆ ناوەوە دروستدەکات. جێبەجێکردنی کردارە بەردەوامەکان، وەک دیزاینکردنی کارای وزە و بەکارهێنانی کەل و پەلی دۆستی ژینگە، نەک تەنها کاریگەريی ژینگەیی کەمدەکاتەوە، بەڵکوو ژینگەیەکی تەندروستیش بەهێزدەکات. لەگەڵ ئەوەشدا، دیزاینکردنی بۆشاییەکی گشتگیر کە خەڵک لە هەموو تەمەن و تواناکاندا بتوانن تێیدا ژیان بەسەر ببەن، هەستی سەربەخۆیی و پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی لەناو کۆمەڵگادا بەهێزدەکات.

پ-چۆن دەتوانین سود لە تێکەڵکردنی چەند زانستێکی جیاواز Interdisciplinary   وەربگرین، بۆ ئەوەی کاریگەرییان لەسەر کایەی تەندروستی کۆمەڵگا هەبێت؟

و-بوارە جیاوازەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە دروستکردنی تەندروستيی کۆمەڵگا لە ڕێگەی بەهێزکردنی هاوکاری لە کەرتە جیاوازەکاندا. بۆ نموونە، بەیەکگەیشتنی تەندروستيی گشتی و پلاندانانی شار و زانستی ژینگەیی دەتوانێت ببێتە هۆی ئەو سیاسەتانەی کە گەڕەکەکان و شوێنە سەوزەکان و پیسبوونی هەوا کەمدەکەنەوە، بەم شێوەیە ئەنجامە تەندروستییەکان بە گشتی باشتر دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، تێکەڵکردنی تێڕوانینەکان لە دەروونناسی و کۆمەڵناسی و مرۆڤناسییەوە ئاسانکاریدەکات لە تێگەیشتن لە سروشت و چۆنیەتيی ڕەفتاری کۆمەڵگا بە شێوەیەکی کاریگەرتر. وە هەروەها، پێشکەوتنەکان لە تەکنەلۆژیا و زانستی داتادا کە لەگەڵ ئەندازیاريی بایۆپزیشکی و بۆماوەیی تێکەڵدەکرێن، دەتوانن داهێنان لە گەیاندنی چاودێريی تەندروستی بکەن، کە دەبێتە هۆی دەستگەیشتنێکی باشتری چاودێريی تەندروستی و ئەنجامەکان بۆ کۆمەڵگاکان. لە کۆتاییدا، ڕێگا فرە زانستییەکان چارەسەری گشتگیر پەرەپێدەدات کە چارەسەری کێشە ئاڵۆز و پێکەوەبەستراوەکان دەکات کە کاریگەرییان لەسەر تەندروستيی کۆمەڵگا هەیە.