دهۆک، وه‌رار و پێشكه‌تن د سه‌د سالاندا
- KHAN MAGAZINE
- Mar 27
- 7 min read
Updated: Mar 29
موسه‌دده‌ق تۆڤى
دهۆک: په‌یڤه‌كه د كووراتییا دیرۆكێدا جهێ خوه كرییه، شوونه‌وارێن ده‌ڤه‌را دهۆكێ شاهده‌یێ دده‌ن، كه‌ڤنترین قۆناغێن ژیانا مرۆڤایه‌تییێ ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ و ده‌وروبه‌رێن وێ هه‌بوونه. شكه‌فتا چارستین ل هنداڤى دهۆكێ، دیرۆكنڤیس و شوونه‌وارناس و دده‌ن دیار كرن كوو په‌رسته‌گه‌هه‌كا میترایى و پاشتر زه‌رده‌شتى بوویه، نیشانێن ڤێ شكه‌فتێدا هه‌ین دیار دكه‌ن ژیانا مرۆڤان ل ڤى جهی كه‌ڤناتییه‌ک دیرۆكى هه‌یه. ڤه‌كۆلینێن شوونه‌واری ئاشكرا كرییه پێنج په‌رستگه‌هێن ئاگرى ل ڤێ شكه‌فتێ هاتینه دیتن د زڤرنه‌ڤه ناڤبه‌را سه‌دسالییا حه‌فتێ و چوارێ پێش میلادی و د به‌رده‌وامییا ڤه‌كۆلیناندا گه‌هشتینه وێ باوه‌رێ كوو ئه‌و په‌رستگه‌هـ كه‌ڤنترن ژ سه‌رده‌می زه‌رده‌شتى، ژ په‌رستگه‌هێن ئاگرییێن كه‌ڤنن ل ده‌ڤه‌رێ و دبیت كه‌ڤنترینێن وان بن١.
ل هنداڤ شكه‌فتا چارستین كێلییا شه‌دا هه‌یه، دیرۆكا ڤى جهی كه‌ڤناره و په‌یڤا شه‌دا د تێكستێن بزماریدا هاتییه و د سه‌رده‌مێ سۆمه‌ریدا (٢١٠٠-٢٠٠٠ـێ پێش میلاد) واتا بلندییێ دده‌ت. د تێكستێن ئاشووریدا ئانكوو خۆ جهێ گوپیتكا چیاى، ئه‌ڤ په‌یڤه گرێ دایه ب سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا میتانیڤه٢. چه‌ندین به‌لگه و شوونه‌وارێن دى باوه‌ری بۆ شوونه‌وارناسان چێ كرییه به‌رى پتر ژ چارێكه ملیۆن سالان ده‌ست پێ كا چه‌رخێ به‌ردینێ كه‌ڤن ژیان ب به‌رفره‌هى ل ڤى جهى هه‌بوویه٣.
په‌یڤا دهۆک
شوونه‌وارناسه‌ک دبێژیت: ناڤێ دهۆكێ د ژێده‌رێن بزمارییێن سه‌رده‌مێ شاهێ ئاشوورى "ئەدەد نیرارییێ ئێكێ، ١٣٠٥-١٢٧٤ـێ پێش میلاد" ب ناڤێ (Su-du-hi)ـیێ میتانى هاتییه. هه‌مان شوونه‌وارناس د ڤه‌كۆلینه‌كا دیدا دیار دكه‌ت ناڤێ دهۆكێیێ كه‌ڤن د سه‌رده‌م و زمانێ سۆمه‌ریدا ب (KASKAL) واته واتایا رێ هاتییه٤.
ب چاڤ باژێر و ده‌ڤه‌رێن دییێن ده‌ڤه‌رێ ژێده‌ران بتایبه‌تیێن عه‌ره‌بى و ئیسلامى دره‌نگتر ئاماژه ب ناڤێ دهۆكێ كرییه، یه‌كه‌مین جار سالا ١٤٧٠-١٤٧١ـێ میلادی ناڤێ دهۆكێ د په‌رتووكا (ئەبووبەکر تەهرانی)ـیا ب ناڤێ (دیاربەکرییە)دا هاتییه٥.
ژ ڤێ پێداچوونێ دیار دبیت دهۆک ل ده‌ڤه‌ره‌كێیه د چه‌رخێن هه‌ره‌كه‌ڤندا ژیان و ژیار و ئاڤه‌دانیی لێ هه‌بوویه. به‌لێ نه ل ئاستێ گرنگیپێدانێ بوویه، به‌لكى د ژێده‌راندا پتر گرنگى ب ناڤێ مالتا (مالطا، ملطایا، معلثایا) –كوو نها تاخه‌كێ دهۆكێیه– هاتییه دان. ژ سه‌رده‌مێ ئاشورییان هه‌تا سالا ١٠٤٩ـێ میلادی ناڤێ مالتا د چه‌ندین ژێده‌راندا هاتییه، پشتى وێ سالێ هێدى هێدى په‌یڤا دهۆک د ژێده‌راندا جهێ خوه گرتییه٦.
ره‌وشا کارگێڕى:
هندى په‌یوه‌ندیی ب ره‌وشا كارگێڕییا دهۆکێ ڤه هه‌ى، دناڤبه‌را ١٤٨٦-١٨٤٢ـێ میلادی دهۆک پشكه‌ک بوو ژ میرگه‌ها به‌هدینان كوو سه‌نته‌رێ وێ ئامێدییێ بوو. د سالا داوییێدا ده‌وله‌تا ئوسمانى ده‌سته‌لاتێ ته‌ڤاهیێ ده‌ڤه‌را به‌هدینان گرتییه ده‌ست، ل به‌راهییێ وه‌ک ناحیه و پاشتر ل سالا ١٨٥٠ـێ میلادی وه‌ک قه‌زایه‌كا سه‌ر ب ویلایه‌تا وانێ و ژ سالا ١٨٦١ـی میلادیییێڤه وه‌ک قه‌زایه‌كا سه‌ر ب ویلایه‌تا مووسلێ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌لدا هاتییه كرن ژ سالا ١٩٢١ـێ میلادی دهۆک قه‌زایه‌كا سه‌ر ب پارێزگه‌ها مووسلێ بوو، ٢٧ـێ گولانا ١٩٦١، د ڤێ رۆژێدا بوویه پارێزگه‌هـ٧.
دهۆک ژ گونده‌كى بۆ قه‌زایه‌كێ بۆ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هه‌كێ:
كه‌ڤنترین ژێده‌ری د ڤێ قۆناغێدا ئاماژه ب ره‌وشا دهۆكێ كرى په‌رتووكا گه‌رۆكێ فره‌نسی، هنری بندییه (Henry Binder)، ناڤبرى سالا ١٨٨٥ـێ گه‌شته‌كا ده‌ڤه‌را به‌هدینان كرییه، شه‌ڤا ٧/٦ چرییا ئێكێ وێ سالێ ل خانا دهۆكێ بۆراندییه، ده‌رباره‌ى دهۆكێ دبێژیت: "دهۆک گونده‌كێ نێزیكى ٦٠ مالانه٨." ئه‌گه‌ر هه‌رماله‌ک ژ ٥-٧ كه‌سان پێک هاتبیت، ئه‌ڤه سه‌رژمێرا دهۆكێ د وێ سالێدا ٣٠٠-٤٥٠ كه‌س بوویه. دناڤبه‌را ١٨٩٠-١٩١٢ـێدا پێنج سالنامه‌یێن ویلایه‌تا مووسلیا ئوسمانى ده‌ركه‌تینه، ئاماژه ب سه‌رژمێرییا سه‌نته‌رێ قه‌زا دهۆكێ نه‌هاتییه كرن، به‌لكى د دوا سالنامه‌دا ئاماژه ب سه‌رژمێرییا ته‌ڤاهى قه‌زا دهۆكێ هاتییه كرن كوو ٥٢٦٣ كه‌سه٩.
ژ ئه‌نجامێ نه‌بوونا سه‌رژمێرییه‌كا دروستیا سالێن به‌راهییێن دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ ڤه‌كۆله‌ره‌كى بۆ زانینا سه‌رژمێرییا باژێركێ دهۆكێ په‌نا برییه به‌ر نه‌خشه‌كێ سالا ١٩٢٣ـێ هاتییه كێشان. دهۆكێ ٤٠٠ خانى هه‌بوون، ئه‌گه‌ر رێژا هه‌ر خێزانه‌كى وى ده‌مى ٦ كه‌س بت، ئه‌ڤه د وێ سالێدا هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ دناڤبه‌را ٢٤٠٠-٣٠٠٠ كه‌ساندا بوویه. هه‌ژییه بێژین ڤه‌كۆله‌ره‌كێ دى هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ د هه‌مان سالا ١٩٢٣ـێدا ب ٢٧٠٠ كه‌سان ته‌خمین كرییه١٠.
دناڤبه‌را ١٩٤٧-١٩٧٧ـێ چوار سه‌رژمێرى ل ئیراقێ هاتینه كرن، دڤان سه‌رژمێرییاندا گۆهرینێن به‌رچاڤ كه‌تینه هژمارا تاخ و خه‌لكێ دهۆكێ ب ڤى ره‌نگى:
سال | هژمارا تاخان (گه‌ره‌كان) | هژمارا خه‌لكى |
١٩٤٧ | ٤ تاخ | ٥٦٢١ |
١٩٥٧ | ٧ تاخ | ٧٦٨٠ |
١٩٦٥ |
| ٨٦٠٣ |
١٩٧٧ | ١٥ تاخ | ٣٦٥١٢ |
ئه‌گه‌ر هه‌لسه‌نگاندنه‌كێ بۆ ره‌وشا دهۆكێ ژ سالا ١٩٢١ـێڤه بكه‌ین، دێ گه‌هینه باوه‌رییه‌كێ مه‌زنبوونا دهۆكێ، نه مه‌زنبوونه‌ک سروشتى بوویه، به‌لكى كاودانێن ده‌ڤه‌رێ، گرێدانا دهۆكێ وه‌ک قه‌زا دگه‌ل مووسلێ، ره‌وشا سیاسی و له‌شكه‌ری كاریگه‌ریى ل سه‌ر مه‌زنبوونا باژێرى و زێده‌بوونا هژمارا خه‌لكێ هه‌بوویه. دێ دچه‌ند خاله‌كاندا به‌رچاڤ كه‌ین:
- دناڤبه‌را ١٩٢١-١٩٤٧ ئانكوو د ٢٦ سالاندا هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ گه‌له‌ک بكێمى زێده بوویه، د ٢٦ سالاندا تنێ دوو هزار ژ خه‌لكێ باژێرى زێده بووینه، تنێ تاخه‌ک ژ تاخێن باژێرى زێده بوویه! ئه‌ز دبینم ئه‌گه‌رێن ڤێ چه‌ندێ گرێداییی ره‌وشا دهۆكێ بوون، باژێركه‌كێ بچووكێ بێ چالاكییێن ره‌وشه‌نبیرى و بازرگانى و ئابوورى بوو، هه‌موو گرێدانێن خه‌لكێ به‌هدینان دگه‌ل سه‌نته‌رێ مووسلێ بوون، هه‌تا وێ مێژووێ دهۆكێ تنێ یه‌ک خواندنگه‌ها سه‌ره‌تایییا كوران یه‌کیا كچان هه‌بوون. سالا ١٩٤٥-١٩٤٦ خواندنگه‌هه‌كا ناڤنجى ب یه‌ک پول لێ هاتییه ڤه‌كرن١١. پترییا به‌رپرسێن قه‌زا دهۆكێ خه‌لكێ ده‌رڤه‌ى دهۆكێ بوون١٢. پترییا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ مژوولى كۆچه‌راتییێ بوون به‌رنامێ نیشته‌جێبوونێ ل باژێرى نه‌بوو، ژێده‌ره‌كێ وه‌سان ل باژێرى نه‌بوو خه‌لكه‌ک قه‌ستكه‌تێ و پێ بژیت و چه‌ند فاكته‌ره‌كێن دى.
- دناڤبه‌را ١٩٤٧-١٩٥٧ـێدا ب رەنگه‌كێ نیمچه‌ئاسایى باژێر مه‌زن بوویه و هژمار خه‌لكێ وى زێده بوویه. دناڤبه‌را دوو سه‌رژمێرییاندا تنێ ٢٠٥٧ كه‌س ژ هژمارا خه‌لكێ باژێرى زێده بوونه١٣. ب بۆچوونا من ئه‌گه‌رێن ڤێ چه‌ندێ ژى هه‌مان ئه‌گه‌رێن خالا پێشترن...
- دناڤبه‌را سه‌رژمێرییا ١٩٥٧-١٩٦٥ سه‌رژمێرییا خه‌لكێ دهۆكێ گه‌هشتییه ٨٦٠٣ کەس. ئه‌ڤ ژماره ب چاڤ زێده‌بوونا سروشتییێ عێراقێ كوو ل وێ سالێ ٣‚٠١٪ بوو یا كێمه دڤییا هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ د وێ سه‌رژمێرییێدا گه‌هشتبا ٩٨٠١ كه‌سان به‌لێ ١٢٠١ كه‌سان ل كێمێدایه١٤. ئه‌ڤه ژى ب هزرا من ژ ئالییه‌كیڤه گرێداییى ره‌وشا كوردستانێیا وى سه‌رده‌مى بوو ژ ئالییێ دیڤه دوور ناهێته دیتن كوو د وێ سالێدا –بتایبه‌ت ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێن نێزیكى– به‌رۆكێن شه‌رى سه‌رژمێرى نه‌هاتبنه كرن و هه‌ره‌مه‌كى هژمار هاتبنه دانان.
- دناڤبه‌را سه‌رژمێرییا ١٩٦٥-١٩٧٧ـێدا چه‌ندین گۆڕانكارى بسه‌ر ره‌وشا دهۆكێیا جڤاكى، سیاسی، ئیداری و ئابوورىدا هاتینه. د ئه‌نجامدا رووبه‌رێ باژێرێ دهۆكێ ل مه‌زنییه‌كا مه‌زندایه، هژمارا تاخ و خه‌لكێ وێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ زێده بووینه گه‌هشتییه ١٥ تاخان و ٣٦٥١٢ كه‌سان١٥. گومان تێدا نینه گۆهرینا سه‌روبه‌رێ دهۆكێیێ كارگێڕى ژ قه‌زایێ بۆ پارێزگه‌هێ، ل سالا ١٩٦٩ـێ، پێكهاتنا ١١ ئادارا ١٩٧٠ـیـێ و به‌رقه‌راربوونا ئاشتییێ دناڤبه‌را ١٩٧٠-١٩٧٤ـێ، ده‌سته‌لاتدارییا نوونه‌رێن شۆڕشا كوردستانێ ل پارێزگه‌هێ، دابه‌شكرنا عه‌ردى ل سه‌ر خێزانێن شه‌هیدان و پێشمه‌رگه‌ى و فه‌رمانبه‌ران د وێ قوناغێدا و روودانێن پشتى ده‌سپێكرنه‌ڤا شه‌رى ل ئادارا ١٩٧٤ـێ وه‌ک به‌ردان و ڤالاكرنا بزۆرییا گوندان و فاكته‌رێن دى هۆكارێن ڤێ زێده‌بوونێ بوون لناڤ باژێرێ دهۆكێ. هه‌ژییه بێژین ل سالا ١٩٧٣ـیـێ یه‌كه‌مین نه‌خشه‌یێ بنیاتییێ باژێرى (ماستەرپلان) هاتییه كێشان١٦.
- د دوو قوناغێن ناڤبه‌را سه‌رژمێریین ١٩٥٧-١٩٧٧ـێدا زێده‌بارى گۆڕانكارییێن ئاماژه‌پێكرى بوونه ئه‌گه‌ر ئاڤاكرنا چه‌ند تاخێن زێده‌گاڤى ل باژێرى١٧. كوو خه‌لكه‌كى ژ ناچارى و هنده‌كان ژى بۆ مه‌ره‌مێن بازرگانییێى ده‌ستوورییا باژێرڤانییێ و رێنمایییێن ئاڤاكرنێ ئه‌و خانى ئاڤاكرن و گه‌له‌ک ب سه‌ردانه‌بۆری ئه‌و ئاڤاكرنه بوونه هۆكارێن ئاریشه‌یێن جۆراوجۆر لناڤ باژێرى و چاره‌كرنا وان بگرانى كه‌ته سه‌ر كارگێڕییا باژێرى.
- ل سالا ١٩٨٣ـێ ل دووڤ ته‌خمینا ڤه‌كۆله‌ره‌كێ تایبه‌تمه‌ند كرى هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ گه‌هشتییه ٨٠٣٧٤ كه‌سان، ئانكوو ب رێژا ٢٢٠٪ ل زێده‌هییێدایه١٨. بێگومان پترییا ئه‌گه‌رێن چوویى ژ ڤێ قوناغێ ژى دگرن، زێده‌باریی وان ڤالاكرنا گوندان و ڤه‌گۆهاستنا خه‌لكێ وان بۆ كۆمه‌لگه‌هان كوو پشكه‌ک ژ وى خه‌لكى هاتنه سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ، د هه‌مان ده‌مدا هژماره‌كا زێده ژ خه‌لكێ دهۆكێ ژ پارێزگه‌هـ و ده‌ڤه‌رێن دییێن ئیراقێ پشتى مه‌زنبوونا دهۆكێ و دامه‌زراندنا هه‌موو ره‌نگه فه‌رمانگايێن شارستانى ل باژێرى زڤرینه‌ڤه سه‌نته‌رێ دهۆكێ، هه‌روه‌سان هژماره‌ک ژ خه‌لكێ پارێزگه‌هێن كوردییێن ده‌رڤه‌ى ده‌ڤه‌را ئۆتۆنۆمى هاتنه دهۆكێ و لێ ئاكنجیبوون و هه‌تا نها ژى مانه١٩. هوسان دوو كۆچبه‌ری هۆكارێن مه‌زنبوونا دهۆكێ بوون، كۆچبه‌رییه‌ک ژ ده‌ڤه‌رێن پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ ناڤ باژێرێ دهۆكێ كوو رێژا ٦‚٨٣٪ ڤه‌دگریت و كۆچبه‌رییا ده‌رڤه‌ى پارێزگه‌هێ بۆ ناڤ باژێرى ٦‚١٦ ڤه‌دگریت٢٠.
- سه‌ره‌ڕاى ره‌وشا دژوارا نیڤا دووێ ژ سالێن هه‌شتییان، به‌لێ ژبه‌ركوو تیراتییا ئاكنجیبوونا خه‌لكێ پارێزگه‌هێ ل مه‌لبه‌ندێ پارێزگه‌هێ بوو خه‌لكێ دهۆكێ د زێده‌بوونه‌كا مه‌زندا بوو، ل دووڤ سه‌رژمێرییا ل سالا ١٩٨٧ـێ هاتییه كرن هژمارا خه‌لكێ باژێرى گه‌هشته ١٢٣٢٩٩ كه‌سان٢١. ب روودانا سه‌رهلدانا ١٩٩١ــێ و به‌رقه‌راربوونا ره‌نگه ته‌ناهییه‌كێ و نیمچه ئازادییه‌كێ ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌ها دهۆكێ و زڤرینه‌ڤا ب هزاران كه‌سان ژ مشه‌ختییێ و په‌نابه‌رییێ و هاتنه پێشا چه‌ند هۆكارێن دى بوونه ئه‌گه‌رێ مه‌زنبوونا باژێرى ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ هژمارا خه‌لكێ باژێرى ل زێده‌بوونێدا، ل دویڤ ئاماره‌كا په‌روه‌رده‌یى ل سالا ١٩٩٦ هژمارا خه‌لكێ سه‌نته‌رێ دهۆكێ و گوندێن ناڤ سنوورێ دهۆكێ ١٩٦٢٢١ كه‌س بوو. ل دویڤ هه‌مان ئامارێ ل سالا ٢٠٠٠ـێ بوویه ١٩٩٠٤٧ كه‌س. ل دویڤ ئامارا ده‌سنیشانیكرن و بهژماركرن (حصر و ترقیم) سالا ٢٠٠٤ هژمارا خه‌لكێ باژێرى بوویه ٢٣٥٤١٢ كه‌س و سالا ٢٠٠٩ــێ بوویه ٢٩٥٧٣٨ كه‌س٢٢.
- یا فه‌ره ل ڤێرێ بێژین ئاریشه‌یا خانى و تاخێن زێده‌گاڤى هه‌تا سالا ٢٠٠٣ـیا به‌رده‌وام، به‌لێ ژ ڤێ سالێ به‌ره‌ف ژوور ژ ئه‌نجامێ باشتربوونا ره‌وشا ئابوورییا خه‌لكێ و چالاكبوونا بانكا ئاڤاكرنێ گه‌له‌ک ژ وان خانییان هاتنه نووژه‌نكرن و سه‌رژنووئاڤاكرن و دیاردا خانییێن زێده‌گاڤى به‌ره‌ف كێمییێ چوویه٢٣.
- یا فه‌ره ل ڤێری بێژین تێكڕایێ زێده‌بوونا سروشتى دناڤبه‌را سالێن ١٩٦٦-١٩٨٧ـێ ١‚٠٤٪ و دناڤبه‌را ١٩٩٦-٢٠٠٠ـێ ٤‚٠٤٪ و دناڤبه‌را ٢٠٠٠-٢٠٠٤ـێ ٦‚٠٤٪ و دناڤبه‌را ٢٠٠٤-٢٠٠٩ـێدا ڤێ رێژه‌یێ ل كێمییێدایه و بوویه ٨‚٠٣٪ و دناڤبه‌را ٢٠٠٩-٢٠١٠ـیـێ جاره‌كا دى ل زێده‌هییێدایه و بوویه ٥‚٢٤٠٥.
- ب ڤان رێژه‌یان و ژ ئه‌نجامێ چه‌ندین فاكته‌رێن هژمارا خه‌لكێ باژێرێ دهۆكێ به‌رده‌وام د زێده‌بوونێدا بوویه و ل سالا ٢٠١٦ هژمارا خه‌لكى گه‌هشتییه ٣٥٨٥٢٧ كه‌سان و هه‌ر هه‌موو ژى ب باژێرى (حضر) هاتینه دیاركرن ژبه‌ركوو گوندێن ده‌وروبه‌رێن دهۆكێ نها كه‌تینه د سنوورێ نه‌خشێ بنیاتییێ باژێرێ دهۆكێدا٢٥.
- سالا ٢٠٢٠ـێ هژمارا ته‌خمینكرییا خه‌لكێ دهۆكێ گه‌هشتییه ٣٩٤٢١٩ كه‌سان ئانكوو دناڤبه‌را ١٩٢٣ هه‌تا ٢٠٢٠ـێ كوو نێزیكى سه‌د ساله‌كانه هژمارا خه‌لكێ باژێرێ دهۆكێ ١٤٦٪ زێده بوویە٢٦.
١- موسه‌دده‌ق تۆڤى، دهۆک دانه‌نیاسینه‌كا دیرۆكى، كۆڤارا دهۆک، هژمارا ٣٠ نیسانا ٢٠٠٦، لاپەڕە ٩، د. حەسەن ئەحمەد قاسم بەرواری؛ عماره معابد النار فی موقع چارستین على ظوء التنقيبات الاثرية، دهوك، ٢٠١٣، ص ٨٠-٨١.
٢- د. حەسەن ئەحمەد قاسم، شوونه‌وارێن كێلییا شه‌دا (ئه‌نجامێن ڤه‌كۆلینێن شوونەوارییێن كێلیا شه‌دا)، دهۆک، ٢٠٠٩، لاپەڕە ٩.
٣- ژ ڤه‌كۆلینه‌كا ده‌ستنڤیسییا شوونه‌وارناس ته‌حسین عه‌بدولوه‌هاب.
٤- د حسن احمد قاسم، عمارة معابد النار، ص ١٢.
٥- د. زرار توفیق صدیق، المؤرخ (ابوبكر الطهرانی) و اول ذكر لاسم دهوك، مجله دهوك، العجج ١٠، ٢٠٠٠، ص ١٢.
٦- درویش یوسف هروری، مالطا (معلثایا) عبر التاریخ الاسلامی، مجله دهوك، العدد ١٩ كانون الاول ٢٠٠٢، ص ٤٤.
٧- موسه‌ددەق، دانه‌نیاسینه‌كا دیرۆكى، كۆڤارا دهۆک، هژمارا ٣٠ـی نیسانا ٢٠٠٦، لاپەڕە ١٢-١٣.
٨- كۆڤارا دهۆک، دهۆک د ژێده‌راندا، هژمار ٢٨، چرییا ئێكێ ٢٠٠٥، لاپەڕە ٤٩-٥٠.
٩- د. خلیل علی مراد، د. عبدالفتاح علی، بهدینان فی سالنامات العثمانیة، اربیل، ص ٢٢.
١٠- الدكتور هاشم خضیر الجنابی، مدینة دهوك دراسه فی جغرافیه المدن، الموصل، ١٩٨٥، ص ١٧؛ رئیس التحریر، الافتتاحية، مجلة دهوك، العدد ١، ايلول ١٩٨٨، ص ٥٦.
١١- موسه‌دده‌ق تۆڤى، دیرۆكا په‌روه‌رده و فێركرنێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، به‌رگێ ئێكێ، تركیا، ٢٠١٨، لاپەڕە ١٤.
١٢- محەمەد ئەمین زەكى، دوو ته‌قه‌لاى بێسوود، لاپەڕە ٣٨-٤٥.
١٣- الدکتور هاشم، ژێده‌رێ به‌رێ، لاپەڕە ٢١.
١٤- هه‌مان ژێدەر، لاپەڕە ٢٢.
١٥- هه‌مان ژێده‌ر، لاپەڕە 34.
١٦- خالد احمد احمد الدوسكى، السكن العشوائی فی مدینة دهوك، طهران ، ٢٠٢٢، ص ٣٦.
١٧- هه‌مان ژێده‌ر، لاپەڕە ٣٦.
١٨- د. هاشم، ژێده‌رێ به‌رێ، لاپەڕە ٣٧.
١٩- بیره‌وه‌رییێن كه‌سى نڤیسه‌رى.
٢٠- الدکتور هاشم، ژێده‌رێ به‌رێ، لاپەڕە ٤١.
٢١- زانیارى ژ رێڤه‌به‌رییا ئامارا پارێزگه‌ها دهۆكێ هاتینه وه‌رگرتن.
٢٢- هه‌مان ژێده‌ر
٢٣- خالد احمد، ژێده‌رێ به‌رێ، لاپەڕە ٣٩.
٢٤- زانیارى ژ رێڤه‌به‌رییا ئامارا پارێزگه‌ها دهۆكێ هاتینه وه‌رگرتن.
٢٥- هه‌مان ژێده‌ر.
٢٦- هه‌مان ژێده‌ر.
Comments